Kultura Niezależna


Film niezależny

Polski film niezależny 1976–1989

Celem realizowanego przez Instytut Pamięci Narodowej projektu edukacyjnego Rok Kultury Niezależnej jest przypomnienie niezwykłego zjawiska, które miało miejsce w Polsce w latach 1976–1989. Ze wszystkich państw bloku komunistycznego tylko w naszym kraju kultura niezależna rozwijała się tak dynamicznie i miała tyle różnych form. Poszukiwanie „niezależności” można zaobserwować również w polskim filmie, który dla ideologów komunizmu był jednym z głównych środków służących społecznej indoktrynacji (zgodnie ze znanym stwierdzeniem Włodzimierza Lenina: „Ze wszystkich sztuk najważniejszy jest dla nas film”).

Pisząc o zjawisku niezależnego filmu w latach 1976–1989 natrafiamy na zasadniczą trudność związaną z próbą bliższego określenia pojęcia „polski film niezależny”. Dodatkowo sprawę komplikuje fakt, że w literaturze filmoznawczej funkcjonuje pojęcie „polskiego kina niezależnego”, odnoszące się do twórczości powstałej po 1989 roku. Dla potrzeb niniejszej publikacji – zdając sobie sprawę z pewnych uproszczeń i niejednoznaczności definicyjnych – próbujemy określić „polski film niezależny lat 1976–1989” jako wszelkiego rodzaju artystyczną i kronikarską działalność filmową, która funkcjonowała w opozycji do tzw. filmu zależnego, czyli tego rodzaju twórczości, jaka realizowała założenia politycznej, społecznej i kulturalnej polityki państwa komunistycznego, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom kolejnych ekip rządzących PRL. W związku z tym za kryterium przynależności do tego obszaru twórczości nie uznajemy niezależności od mecenatu ówczesnego państwa, wyrażającego się w zapewnieniu materialnych warunków działania czy od cenzury. Kluczową rolę w tym względzie odgrywała raczej możliwość realizowania niezależnej myśli artystycznej twórców – filmowców (nawet w ramach instytucji o charakterze oficjalnym, pozostających pod kontrolą władz państwowych i partyjnych) w odniesieniu do ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej, co nadawało ich działaniom charakter kontestujący, często antysystemowy.

Do tak rozumianego filmu niezależnego zaliczymy zatem zarówno twórczość filmową powstałą w ramach legalnego Zespołu Filmowego „X” (kierowanego przez Andrzeja Wajdę), Zespołu Filmowego „Tor”, Studia Filmowego im. Karola Irzykowskiego, jak również środowisk całkowicie niezależnych od władzy. Do najważniejszych reprezentantów tej drugiej grupy należy zaliczyć „Video Studio Gdańsk”, „Video Kontakt” w Paryżu, „Videonową”, Niezależną Telewizję Mistrzejowice (Nowa Huta), a ponadto Ośrodek Audiowizualny przy Kurii Biskupiej we Wrocławiu. Obok nich, w niektórych miastach (np. w Łodzi, Katowicach, Olsztynie) pojawiali się pojedynczy filmowcy (często amatorzy), którzy – posługując się własnym sprzętem i środkami – realizowali niezależne produkcje dokumentalne (np. zapisy z demonstracji ulicznych stanu wojennego lub akcji strajkowych).

Większość wyżej wymienionych ośrodków rozpoczęła swoją działalność zarówno dzięki powstaniu NSZZ „Solidarność” w 1980 roku, jak również na skutek wprowadzenia stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 roku. Należy w tym miejscu dodać, że działalność filmowa w latach 80. poza oficjalnymi strukturami państwowymi nie byłaby możliwa, gdyby nie pojawiły się kamery video. Nowe możliwości techniczne uniezależniły filmowców od władz, które wcześniej były dysponentem sprzętu i decydowały o rozpowszechnianiu filmów. Sprzęt video umożliwiał nagrywanie materiałów filmowych, ich dystrybucję i rozpowszechnianie. Zjawisko określane mianem filmu niezależnego związane było zatem zarówno z kluczowymi dla naszej historii najnowszej wydarzeniami, jak i pojawieniem się nowych technicznie sposobów rejestracji obrazów.

1. Film dokumentalny lat 70. i 80. Twórczość Bohdana Kosińskiego, Marcela Łozińskiego i Jacka Petryckiego

Bardzo wyraźnie zaznaczyło się w historii filmu dokumentalnego w Polsce pokolenie twórców, związanych z Wytwórnią Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (WFDiF), którzy debiutowali w latach siedemdziesiątych. Do nich należy zaliczyć między innymi Krzysztofa Kieślowskiego, Tomasza Zygadłę, Marcela Łozińskiego, Pawła Kędzierskiego, Andrzeja Zajączkowskiego, Wojciecha Wiszniewskiego. Ich niewątpliwym mentorem był reżyser starszego pokolenia – Bohdan Kosiński. Filmowców tych łączyła pasja społeczna w śledzeniu i demaskowaniu złych stron rzeczywistości. Łączył ich także stosunek do dokumentu. Twórcy ci traktowali film dokumentalny jak dzieło artystyczne. To oni stworzyli najważniejsze w latach 70. produkcje dokumentalne – od „Robotników 1971” (K. Kieślowski, W. Wiszniewski, P. Kędzierski, T. Zygadło, T. Walendowski), poprzez „Szkołę podstawową” (T. Zygadło), „Białe tango” (P. Kędzierski), „Próbę mikrofonu” (M. Łoziński), „Zegarek” (B. Kosiński) po rejestracje, których dokonano w trakcie zaistnienia „pierwszej” Solidarności. Niektórzy z nich zaangażowali się jesienią 1981 roku w pracę zespołu filmowego założonego przez Region Mazowsze NSZZ „Solidarność”. Zespół ten, nazwany „Kroniką Filmową Solidarności”, miał zajmować się bieżącą rejestracją wydarzeń i stworzyć konkurencję dla Polskiej Kroniki Filmowej, bardzo wówczas popularnego magazynu filmowego, faktycznie będącej filmową wersją „Trybuny Ludu”. Stan wojenny przerwał te zamierzenia i zamknął ważny okres w historii polskiego filmu dokumentalnego. Wielu reżyserów, operatorów starało się w stanie wojennym rejestrować działalność podziemnej „Solidarności”, chociaż było to zadanie niezwykle trudne i niebezpieczne. Do najbardziej zaangażowanych twórców w tym okresie należą Bohdan Kosiński, Marcel Łoziński i Jacek Petrycki.

Bohdan Kosiński (1922–2003) od 1956 do 1987 związany był z warszawską Wytwórnią Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (WFDiF). Współpracował także z wytwórnią „Czołówka” (była to początkowo wytwórnia wojskowa, od 1958 roku podlegała Głównemu Zarządowi Politycznemu Wojska Polskiego MON) i Telewizją Polską, Był kronikarzem „Solidarności” od chwili jej powstania, aż po jej ponowne pojawienie się na scenie w 1989 roku. Bohdan Kosiński miał ważny udział w powstaniu głośnych „Robotników 80”. Wymusił na szefach WFDiF wysłanie do strajkującej w sierpniu 1980 roku Stoczni Gdańskiej ekipy filmowej i choć sam nie dostał zgody na realizację filmu, pomógł (jako działacz opozycji) przełamać nieufność strajkujących wobec uznawanych przez nich za „reżimowych” filmowców. Trzeba dodać, że ekipa WFDiF była jedyną ekipą filmową z Polski wpuszczoną do stoczni. Zrealizował wiele filmów, które na bieżąco dokumentowały istnienie i działalność pierwszego w obozie komunistycznym wolnego związku zawodowego: „Narodziny Solidarności” (1981), „Poręczenie” (1981) [film jest jedynym w historii polskiego dokumentu, w którym fragmenty wycięte przez cenzora zastąpiono planszami informującymi o ingerencji], „Wzywamy was” (1981). Zorganizował ekipę, która w stanie wojennym nielegalnie prowadziła dokumentację filmową, a ze zrealizowanych wówczas materiałów oraz zarejestrowanych po upadku komunizmu wypowiedzi tych samych działaczy „Solidarności” powstał w 1993 roku „Przerwany film”. 

Marcel Łoziński jest jednym z najbardziej znanych i docenianych na świecie dokumentalistów polskich. Przed 1980 rokiem związał się z zespołem „X” oraz Wytwórnią Filmów Dokumentalnych i Fabularnych. Realizował tam filmy odbiegające w dużym stopniu od oczekiwań ówczesnych władz, z uwagi na ukazywanie rozbieżności między oficjalnymi deklaracjami rządzących a ich praktyczną realizacją, m. in. „Jak żyć” (1977), „Egzamin dojrzałości” (1978) czy „Próba mikrofonu” (1980). Do 1980 roku tylko cztery z jego dwunastu filmów przeszły normalne procedury dystrybucyjne. Pozostałe znalazły się na półce lub podlegały ingerencjom, często nawet nie uzgadnianym z autorem. W styczniu 1980 roku został usunięty z Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych po tym, jak jego dwa kolejne filmy zostały zatrzymane przez cenzurę. Wrócił tam w sierpniu 1980 roku. W stanie wojennym Marcel Łoziński nakręcił kilka filmów poza oficjalnymi strukturami, m.in. „Szklany dom”, „Lekcja”, „10-lecie KOR” (reportaż ze spotkania, które odbyło się w mieszkaniu Jacka Kuronia z okazji dziesięciolecia powstania KOR) oraz „Świadkowie” (ten ostatni dotyczył pogromu kieleckiego z lipca 1946 roku). W tym też czasie powstał film „Ćwiczenia warsztatowe” (1986). Reżyser dokumentował również działalność podziemnej „Solidarności”.

Jacek Petrycki jest autorem zdjęć wielu głośnych filmów; współpracował między innymi z takimi reżyserami jak Krzysztof Kieślowski, Marcel Łoziński czy Agnieszka Holland. Jako operator tworzył najgłośniejsze dokumenty lat 70.: „Życiorys” (1975) Krzysztofa Kieślowskiego, czy „Szpital” (1976) tego samego reżysera, „Jak żyć” (1977) i „Próba mikrofonu” (1980) Marcela Łozińskiego. Pracował także przy filmach innych reżyserów, którzy w tamtych latach starali się w dokumencie przekazać prawdę o PRL: Andrzeja Zajączkowskiego, Bohdana Kosińskiego, Andrzeja Brzozowskiego, Tomasza Zygadły, Pawła Kędzierskiego czy Andrzeja Titkowa. Był operatorem w najgłośniejszych filmach tzw. kina moralnego niepokoju: „Spokój” (1976) i „Amator” (1979) Krzysztofa Kieślowskiego, „Aktorzy prowincjonalni” (1978) i „Kobieta samotna” (1981) Agnieszki Holland. Należał do powstałej w warszawskiej WFDiF nieformalnej grupy filmowców dokumentalistów powołanej przez Kosińskiego, rejestrującej wszystko to co związane było z „Solidarnością”, najpierw oficjalną, potem podziemną. Współpracował z „Video Kontaktem” z Paryża dostarczając materiały filmowe z życia podziemnej „Solidarności”.

2. „Kino moralnego niepokoju”, Zespół „X”, Zespół „Tor” i Studio Filmowe im. Karola Irzykowskiego

Zespół „X” powstał w 1972 roku, zaś jego założycielem i kierownikiem artystycznym był Andrzej Wajda. Funkcję kierownika literackiego pełnił początkowo Konstanty Puzyna, a od 1973 roku Bolesław Michałek. Szefem produkcji została Barbara Pec-Ślesicka. W Zespole – obok słynnych filmów Wajdy, takich jak „Ziemia obiecana”, „Człowiek z marmuru”, „Bez znieczulenia” czy „Człowiek z żelaza” – powstały nie mniej głośne dzieła, kinowe i telewizyjne, wówczas młodych i początkujących, a dziś uznanych i doświadczonych reżyserów. I tak np. Agnieszka Holland zrealizowała „Aktorów prowincjonalnych”, Feliks Falk „Wodzireja” i „Szansę”, a Janusz Kijowski „Kung-fu”. Są to filmy z końca lat siedemdziesiątych. Przez krytykę zostały uznane za sztandarowe utwory tzw. kina moralnego niepokoju. Ten obrachunkowy nurt wystawił słony rachunek ówczesnej rzeczywistości, w której od momentu spacyfikowania przez komunistyczne władze protestu robotników z Radomia i Ursusa (czerwiec 1976) narastał konflikt polityczny. Twórcą terminu „kino moralnego niepokoju” był Janusz Kijowski, którego debiutancki film „Indeks”, po nakręceniu w 1977 roku, trafił na półkę, a na ekrany kin wszedł cztery lata później w okresie tzw. karnawału Solidarności w maju 1981 roku. Film pokazujący pokolenie wchodzące w życie po 1968 roku jest opowieścią o bezkompromisowości i wysokiej cenie, jaką za nią trzeba zapłacić.

Po podpisaniu w 1980 roku Porozumień Sierpniowych, w krótkotrwałym okresie liberalizacji życia politycznego i kulturalnego, w Zespole „X” powstał wstrząsający współczesny dramat Agnieszki Holland pt. „Kobieta samotna” (zrealizowany dla telewizji) oraz znakomite obrazy antystalinowskie – „Był jazz” Feliksa Falka i „Wielki bieg” Jerzego Domaradzkiego (TVP). Na spotkanie z publicznością te trzy filmy czekały długie lata, gdyż nie zdążyły ukazać się na ekranach przed wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego, a potem powędrowały na półkę. Ten sam los spotkał dwie inne wybitne realizacje piętnujące stalinizm – „Matkę Królów” w reżyserii Janusza Zaorskiego i „Przesłuchanie” Ryszarda Bugajskiego, a także „Wierną rzekę” Tadeusza Chmielewskiego – jednego z nielicznych w Zespole „X” reżyserów starszego pokolenia. W momencie proklamowania stanu wojennego filmy te znajdowały się w produkcji. Zostały ukończone, ale skierowanie ich do rozpowszechniania wtedy nie wchodziło w rachubę, nastąpiło to dopiero w latach 1987–1989.

Skrystalizowane oblicze ideowe Zespołu – w większości swych filmów politycznych krytykującego brak demokracji; dalej: autorytet, jakim cieszył się wśród młodych filmowców Andrzej Wajda, któremu udało się wytworzyć w Zespole atmosferę koleżeństwa i współpracy; wreszcie: gremialne wstąpienie członków Zespołu do pierwszej „Solidarności” – wszystko to drażniło władze PRL. Nie potrafiły one również pogodzić się z faktem, że dzięki talentom organizacyjnym Wajdy i Pec-Ślesickiej filmy produkowane przez Zespół – choćby „Kung-fu” Kijowskiego, „Dziecinne pytania” Zaorskiego, nie mówiąc już o „Człowieku z marmuru” i „Człowieku z żelaza” – przeważnie kosztowały niewiele, a cieszyły się dużym powodzeniem. Podczas stanu wojennego, w 1983 roku, Zespół rozwiązano decyzją polityczną, karząc go w ten sposób za poparcie jakiego udzielił „Solidarności”. Koronnym pretekstem do rozwiązania Zespołu stał się wspomniany już film Ryszarda Bugajskiego „Przesłuchanie”.

W powstałym w 1967 roku Zespole Filmowym „Tor”, którego kierownikami artystyczni byli m.in. Stanisław Różewicz (1967–1968, 1972–1980) i Krzysztof Zanussi (od stycznia 1980 roku), powstawało wiele wybitnych polskich dzieł filmowych. W interesującym nas okresie 1976–1989 do najciekawszych bez wątpienia należą filmy: „Barwy ochronne” (1976) Krzysztofa Zanussiego, „Amator” (1979) i „Dekalog” (1988) Krzysztofa Kieślowskiego.

Innym środowiskiem skupiającym młodych, niezależnie myślących twórców stało się Studio Filmowe im. Karola Irzykowskiego, powołane Zarządzeniem nr 11 Ministra Kultury i Sztuki 1 lipca 1981 roku. Inicjatorami powołania tej instytucji byli młodzi absolwenci łódzkiej Szkoły Filmowej, skupieni w Kole Młodych przy Stowarzyszeniu Filmowców Polskich pod przewodnictwem Janusza Kijowskiego. Studio tworzyła Rada Inicjatywna w składzie: Maciej Falkowski, Jan Mogilnicki, Michał Tarkowski, Robert Gliński, Waldemar Dziki. Pierwszym dyrektorem Studia został Tomasz Miernowski. Od 1986 do 1988 roku w jego ramach funkcjonował Zespół Twórców Filmowych „Dom”, którego szefem był Janusz Zaorski. W latach osiemdziesiątych w Studiu powstało kilkadziesiąt filmów dokumentalnych, które uzyskiwały wysokie oceny krytyków i publiczności. Ówczesne władze oceniały tę twórczość znacznie bardziej krytycznie, upatrując w niej łamania linii politycznej wyznaczanej odgórnie środowisku filmowemu. W związku z tym część filmów z tego kręgu nie otrzymywała zezwolenia na rozpowszechnianie, zyskując zaszczytne miano „półkowników”.

3. „Video Studio Gdańsk”

Początki tego ośrodka sięgają 1981 roku, kiedy – w czasie II tury Krajowego Zjazdu Delegatów „S” – Marian Terlecki wysunął pomysł utworzenia telewizyjnej agencji NSZZ „Solidarność”. Funkcjonowała wówczas pod nazwą „Biuro Informacyjno-Prasowe Solidarność TV”, jako agenda Komisji Krajowej „S”. Jej pierwszy sprzęt został sfinansowany ze środków Międzynarodowej Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych. Debiutem był film pt. „Kandydat”, poświęcony wyborowi Lecha Wałęsy na przewodniczącego „Solidarności”. W latach 1982–1985 ośrodek prowadził działalność podziemną, od 10 grudnia 1983 roku pod opieką księży Pallotynów w Gdańsku. Występował wówczas pod nazwą „Duszpasterski Ośrodek Dokumentacji i Rozpowszechniania VIDEO”, którego celem było rozpowszechnianie w parafiach filmów religijnych oraz własna produkcja filmowa. Kierownikiem ośrodka był ks. Jerzy Firczyk, zaś redaktorem naczelnym ks. Eugeniusz Dutkiewicz SAC. Pierwszym samodzielnym dziełem filmowców z Gdańska był sfilmowany spektakl Teatru Ósmego Dnia pt. „Wzlot”, drugim – nagrodzony Grand Prix na festiwalu w Anders (1988) film „Ksiądz Jerzy”. Z ośrodkiem współpracowała dziennikarka Alicja Hołdun, Katarzyna Wojciechowska (sekretarka) i Włodzimierz Resiak – operator wyrzucony w stanie wojennym z Gdańskiego Ośrodka Telewizji. W 1986 roku po wyjściu z więzienia Mariana Terleckiego, przy wsparciu biskupa gdańskiego ks. Tadeusza Gocłowskiego, powstał „Dział Dokumentacji Diecezjalnej i Pomocy Duszpasterskiej Video”, w którym zrealizowano reportaż z pielgrzymki Papieża Jana Pawła II pt. „O nas i za nas” oraz film dokumentalny o Stefanie Kisielewskim pt. „Kisiel”. W 1989 roku wytwórnia filmowa zaczęła używać nazwy „Video Studio Gdańsk”. Jej działalność w tym czasie stała się możliwa m.in. dzięki dofinansowaniu ze strony amerykańskiego funduszu na rzecz demokracji „National Endowment for Democracy”, które ułatwiło odtworzenie bazy technicznej Video.

4. „Video Kontakt”

„Video Kontakt” Paryż – ośrodek filmowy, założony w 1984 roku w Paryżu przez Mirosława Chojeckiego przy – działającym od 1982 roku – czasopiśmie „Kontakt”. Fundusze na zakup sprzętu i wyposażenie studia filmowego zostały przekazane przez mieszkającego we Francji polskiego biznesmena Andrzeja Szklarzyka. Do 2009 roku „Kontakt” wyprodukował prawie 300 filmów dokumentalnych. Kilkadziesiąt z nich powstało przed przełomem 1989 roku. W tworzenie filmów i programów telewizyjnych zaangażowani byli m.in. Mirosław Chojecki, Tomasz Łabędź, Agnieszka Holland, Andrzej Wolski, Jarosław Sypniewski, Witold Zadrowski, Janusz Kijowski. Pierwszy film pt. „Kultura” ukazywał dzieje Instytutu Literackiego w Maison-Laffitte oraz jego twórców i współpracowników, m.in. Jerzego Giedroycia, Józefa Czapskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zofię Hertz, Konstantego Jeleńskiego i Czesława Miłosza. W 1986 roku wyprodukowano film pt. „Kalendarz wojny”, przedstawiający przebieg stanu wojennego oraz następnych miesięcy, aż do pogrzebu ks. Jerzego Popiełuszki. „Video Kontakt” produkował jednak przede wszystkim filmy poświęcone najnowszej historii Polski, np. „Generał Anders i jego armia”, „Czapski”, „Emisariusze”, „Generał Sikorski – tajemnica śmierci”, „Piłsudski”, „Parasol”, „KOR”. Ich dystrybucją w Polsce zajmowali się między innymi Grzegorz Boguta („Videonowa”) oraz istniejący przy pallotynach Duszpasterski Ośrodek Dokumentacji i Rozpowszechniania VIDEO z Gdańska. W 1988 roku „Video Kontakt” podjął próbę zorganizowania polskiej, niezależnej od reżimu komunistycznego, telewizji satelitarnej. W tym celu wystąpił o fundusze do Parlamentu Europejskiego, niemniej przemiany ustrojowe w Polsce, do jakich doszło w 1989 roku, uniemożliwiły realizację tego przedsięwzięcia.

5. „Videonowa”

„Videonowa” powstała wiosną 1985 roku; początkowo jej pracami kierował Grzegorz Boguta, następnie szefem wydawnictw video został Józef Chajn, techniczną stroną (montaże, wgrywanie napisów i kopiowanie) zajmowali się Maria i Jerzy Neufeldowie. Współpracę z „Videonową” rozpoczęli w 1985 roku Ryszard Bugajski, Marcel Łoziński, Jacek Petrycki, Michał Bukojemski. Andrzej Titkow i Bogdan Kosiński, który przewodniczył kolegium programowemu. „Videonowa” była również producentem filmów, między innymi: „10-lecie KOR” (1986), „Świadkowie” (1986), oraz, wspólnie z „Video Studio Gdańsk”, „Opowieści Okrągłego Stołu” (1989).

6. „Niezależna Telewizja Mistrzejowice”

„Niezależna Telewizja Mistrzejowice” – ośrodek telewizyjny powstały przy parafii w Nowej Hucie-Mistrzejowicach, gdzie w stanie wojennym ks. Kazimierz Jancarz utworzył ośrodek solidarnościowej samopomocy. W 1984 roku ks. Jancarz wpadł na pomysł powołania niezależnej telewizji, wymyślając też jej logo (NTV). Pierwsza kamera (VHS) została przywieziona z Francji. Początkowo nagrywano nią czwartkowe msze św. w intencji ojczyzny oraz uroczystości kościelne. Początkowo nagraniami zajmowali się dwaj operatorzy NTV: Piotr Augustynek i Andrzej Jaskowski, którzy w stanie wojennym zostali wyrzuceni z krakowskiego ośrodka TVP. Jeszcze przed powstaniem NTV A. Jaskowski na własną rękę filmował uliczne „zadymy” w rodzinnej Nowej Hucie. Pierwsze „polityczne” nagrania ośrodka mistrzejowickiego uwieczniły spotkania z ks. Jerzym Popiełuszką, jak również pierwsze reakcje społeczne po jego uprowadzeniu i zamordowaniu przez funkcjonariuszy SB (19 października 1984 roku). W grudniu 1984 roku nagrano wywiady z uczniami z Włoszczowy, uczestniczącymi w strajku szkolnym w obronie krzyży. W ekipie NTV brakowało wówczas dziennikarza – profesjonalisty, który potrafiłby prowadzić wywiady i dziennikarsko obrabiać nagrany materiał. W 1985 roku w Mistrzejowicach pojawił się znany dziennikarz Maciej Szumowski, w okresie „solidarnościowego karnawału” redaktor naczelny partyjnej „Gazety Krakowskiej”, którą przekształcił w prosolidarnościowy dziennik. Za to po 13 grudnia 1981 roku został z niej wyrzucony z „wilczym biletem”, oznaczającym zakaz zatrudnienia w oficjalnych mediach. Szumowski początkowo utrzymywał się z pracy w charakterze nocnego stróża i palacza, zaś w 1985 roku objął funkcję redaktora naczelnego NTV. Od tego roku prowadził w niej serię wywiadów pt. „Rozmowy niekontrolowane Macieja Szumowskiego” z udziałem znanych działaczy opozycji, m.in. z Lechem Wałęsą, Bogdanem Borusewiczem, Andrzejem Gwiazdą, Leszkiem Moczulskim, Marianem Jurczykiem czy Jackiem Fedorowiczem. Ten ostatni współpracował bliżej z NTV, nagrywając dla niej własne programy satyryczne. Pierwsze wywiady – obok Szumowskiego – przeprowadzał Tadeusz Szyma, dziennikarz „Tygodnika Powszechnego”. W 1985 roku sfilmowano spektakl Andrzeja Wajdy pt. „Wieczernik”, wystawiany w kościele Miłosierdzia Bożego przy ul. Żytniej w Warszawie. Wkrótce potem z NTV odszedł Piotr Augustynek, natomiast Szumowski i Jaskowski działali jeszcze w jej ramach przez następne dwa lata. Ostatnim nagraniem wykonanym przez operatora tej telewizji stał się strajk w Nowej Hucie, na przełomie kwietnia i maja 1988 roku. W 1989 roku, przed wyborami parlamentarnymi Szumowski, Augustynek i Jaskowski ponownie połączyli swoje siły, prowadząc nagrania telewizyjne w czasie kampanii wyborczej „Solidarności”.

7. Środowisko łódzkie

W Łodzi, w której istniały wytwórnie filmowe i szkoła filmowa, nie powstała struktura, którą można by uznać za niezależną od władzy instytucję zajmującą się produkcją filmów. Powstawały i tam rejestracje filmowe, które możemy włączyć w nurt filmu niezależnego. Reżyser Jacek Talczewski jest twórcą, powstałego w grudniu 2008 roku, filmu „Bunt na łodzi”. Film opowiada o strajku okupacyjnym łódzkich studentów w 1981 roku; protest rozpoczął się 21 stycznia i trwał do 18 lutego. Studenci domagali się m.in. niezależności uczelni, swobodnego wyboru przedmiotów, zniesienia praktyk robotniczych, przymusu nauczania języka rosyjskiego i rejestracji NZS. Na film składają się archiwalne zdjęcia nakręcone podczas strajku, uzupełnione o wywiady z uczestnikami tamtych wydarzeń. Film był pierwszą w Polsce w dosłownym sensie niezależną produkcją. Na pierwszą taśmę zrzucili się studenci wydziału historyczno-filozoficznego UŁ – mówił reżyser. Zdjęcia archiwalne ukazują kulisy życie studentów podczas strajku: jak nocowali czy gotowali, ale także rokowania pomiędzy studentami a ówczesną stroną rządową. W latach 80. w szkole filmowej w Łodzi powstało szereg etiud, w których młodzi reżyserzy w interesujący sposób podejmowali tematykę społeczną czy polityczną. Do tej kategorii filmów można zaliczyć między innymi następujące tytuły: „Anna Proletariuszka” (1981) Marka Ciecierskiego i Sławomira Grünberga, „Agnieszka” (1981) i „Jajko” (1982) Doroty Kędzierzawskiej, „Od nowa” (1982) Małgorzaty Potockiej, „W środku Polski – na końcu świata” (1985) Łukasza Wylężałka, „Niewczas” (1986) Żivoty Saratlić, „Być” (1986) Witolda Świętnickiego czy „1-1” (1986) Natalii Korynckiej.

8. Ośrodek wrocławski

We Wrocławiu środowisko filmowe było związane z Akademickim Klubem Realizatorów Filmowych „Rysa”, powstałym w 1974 roku przy Politechnice Wrocławskiej. Klub został rozwiązany w 1977 roku. W roku następnym powstał, założony przez Marka Hamerę, Akademicki Klub Filmowy „Fosa”. To właśnie na kamerze i taśmie z „Fosy” Wojciech Wójcik z Niezależnej Agencji Fotograficznej „Dementi” nakręcił dokument z demonstracji „Solidarności” w dniu 31 sierpnia 1982 roku; film, na którym widać jak milicyjna więźniarka przejeżdża demonstranta Jarosława Hyka. Marek Hamera w 1979 roku, wspólnie z Anną Jędryczką, zakładał również AKF „Pałacyk”. Innym miejscem gromadzącym filmowców stał się Ośrodek Audiowizualny Kurii Metropolitalnej Wrocławskiej, w którym powstawały filmy tworzone między innymi przez Andrzeja Baworowskiego, Jana Jakuba Kolskiego czy Leszka Raziuka. Ważną postacią tego środowiska był ksiądz Jerzy Rasiak, dokumentujący na taśmie filmowej życie kościoła od czasu wstąpienia do Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu w 1960 roku. Dla księdza Rasiaka jednym z głównych bohaterów opowieści filmowych stał się biskup krakowski kardynał Karol Wojtyła.

Podsumowanie

Niezależna od polityki władz komunistycznych produkcja filmowa była częścią kultury niezależnej, która pierwsze kroki stawiała jeszcze w latach siedemdziesiątych, przeżywając rozwój w latach 1980–1981 i następnych. Działalność producentów, reżyserów, operatorów i dziennikarzy stanowiła ważny krok na drodze przełamania monopolu informacyjnego, jaki posiadało ówczesne państwo. Mimo że zakres oddziaływania tych środowisk w polskim społeczeństwie był stosunkowo nieduży, odegrały one jednak ważną rolę w formowaniu elit politycznych w Polsce, które w latach osiemdziesiątych rzuciły wyzwanie systemowi komunistycznemu, a następnie po 1989 roku podjęły dzieło odbudowy suwerennego bytu państwowego.

Marek Wierzbicki, Bogusław Bek

×